Мамлекеттер дүйнөдөгү товарлардын жана кызматтардын эң ири кардарлары болуп саналат. Ачык келишимдик өнөктөштүктүн акыркы эсептөөлөрүнө ылайык, өкмөттөр мамлекеттик сатып алуулар аркылуу жыл сайын болжол менен 13 триллион доллар коротушат. Республикалык деңгээлде чыгашалар ИДПнын 10-20%ын түзөт. Жыл сайын Кыргызстандын мамлекеттик сатып алуулар рыногу аркылуу болжол менен >650 миллион доллар жүгүртүү өтөт. Сатып алуулардын көбү улуттук деңгээлде ишке ашса да, ал жергиликтүү жана муниципалдык бюджеттердин жалпы чыгымдарынын чоң үлүшүн түзөт. Мынчалык чоң суммадагы акчаны чыгымдоо процесси мамлекеттик тартип менен катуу жөнгө салынышы мыйзам ченемдүү көрүнүш. Бирок, ар кандай себептерден улам, бардык кардарлар мыйзамга жана белгиленген эрежелерге ылайык келбейт. OECD мамлекеттик сатып алууларды эң жогорку коррупциялык тобокелдиктерге ээ секторлордун бири катары аныктайт. OECD Тышкы паракорчулук боюнча отчетуна (2014) ылайык, OECD Конвенциясына ылайык козголгон паракорлук иштеринин 57% мамлекеттик контракттарды алуу үчүн паракорлукка байланыштуу. Ошондуктан мамлекеттик сатып алуулар процесси эффективдүү мамлекеттик көзөмөлгө муктаж.
Интро
Мамлекеттер дүйнөдөгү товарлардын жана кызматтардын эң ири кардарлары болуп саналат. Ачык келишимдик өнөктөштүктүн акыркы эсептөөлөрүнө ылайык, өкмөттөр мамлекеттик сатып алуулар аркылуу жыл сайын болжол менен 13 триллион доллар коротушат. Республикалык деңгээлде чыгашалар ИДПнын 10-20%ын түзөт. Жыл сайын Кыргызстандын мамлекеттик сатып алуулар рыногу аркылуу болжол менен >650 миллион доллар жүгүртүү өтөт. Сатып алуулардын көбү улуттук деңгээлде ишке ашса да, ал жергиликтүү жана муниципалдык бюджеттердин жалпы чыгымдарынын чоң үлүшүн түзөт. Мынчалык чоң суммадагы акчаны чыгымдоо процесси мамлекеттик тартип менен катуу жөнгө салынышы мыйзам ченемдүү көрүнүш. Бирок, ар кандай себептерден улам, бардык кардарлар мыйзамга жана белгиленген эрежелерге ылайык келбейт. OECD мамлекеттик сатып алууларды эң жогорку коррупциялык тобокелдиктерге ээ секторлордун бири катары аныктайт. OECD Тышкы паракорчулук боюнча отчетуна (2014) ылайык, OECD Конвенциясына ылайык козголгон паракорлук иштеринин 57% мамлекеттик контракттарды алуу үчүн паракорлукка байланыштуу. Ошондуктан мамлекеттик сатып алуулар процесси эффективдүү мамлекеттик көзөмөлгө муктаж.
Элестетиңиз, сиз Эсеп палатасында, сатып алуучу уюмдун ички көзөмөл бөлүмүндө же экономикалык коопсуздук кызматында аудитор болуп иштейсиз. Алардын милдеттерине мамлекеттик каражаттарды чыгымдоонун мыйзамдуулугунун сакталышын көзөмөлдөө кирет. Сизге тигил же бул заказчы органдын сатып алууларын талдоо тапшырмасы берилди дейли. Биздин "детективдик" иликтөөбүздү кайдан баштоо керек?
Баштоо үчүн, биз талдоо үчүн кардарды тандайбыз - бул уюмдун аты же ИНН номери боюнча жүргүзүлүшү мүмкүн. Уюмду тандап алгандан кийин, анын өзгөчөлүктөрүн - иш чөйрөсүн, иерархиялык вертикалдагы ордун түшүнүшүңүз керек, ал чоң кардарбы же кичинеби деп баалашыңыз керек.
Биз сатып алуулар портфелин башкаруунун сапатын баалоодон баштоону сунуштайбыз. Бул үчүн сооданын эффективдүүлүгүн чагылдырган "Лот статустары" көрсөткүчүнө кайрылалы. Аякталган аукциондордун көрсөткүчү кардар керектүү товарларды жана кызматтарды канчага сатып алганын айтып турат.
NB! Жок кылынган жол-жоболордун жогорку деңгээли дагы себептерин (тендерди туура өткөрүү үчүн кардарлардын квалификациясынын төмөндүгү, коррупциялык аракеттер, тооруктун катышуучуларына ашыкча талаптар, рыноктун конкреттүү абалы ж.б.) түшүнүү үчүн андан ары талдоо керек.
Биз ошондой эле өткөрүлгөн тендерлердин лотторунун саны кол коюлган келишимдерге айланганбы? Эгерде мындай учурлар бар болсо, бул тендердик табыштаманы утуп алган компаниянын отчеттуулукта же келишимдерге кол койбоодо көйгөйлөрдү көрсөтүшү мүмкүн.
Чыныгы жашоодо негизги нерсе кол коюлган келишимдердин аткарылышын текшерүү, бирок бул маалыматка жетпегендиктен, биз бул кадамды өткөрүп жиберебиз.
Кардар сатып алуу функциясын аткаруу менен канчалык жакшы күрөшөөрүн билип, сиз сатып алуулардын субъекттерин жана берүүчүлөрдү талдоону уланта аласыз.
Эң көп 10 сатып алынган нерсе - кардардын жалпы сатып алууларындагы абсолюттук жана салыштырмалуу үлүштөрүн көрсөтүү менен ОКГЗ коддорунун контекстинде кардар эмнелерди сатып алаарына сереп салат. Бул сатып алуучу уюмдун чарбалык ишинин маңызын түшүнүүгө, заказчы органдын ишинин түрү боюнча типтүү эмес сатып алууларды аныктоого жана тандалган продукт категориясын андан ары терең талдоо үчүн тандоону тарытууга мүмкүндүк берет.
Камсыздоочулардын санына жана акыркы 3 жылда бул кардардан тандалган товарлардын категориясында алар ээлеген үлүшүнө көңүл буруңуз. >60% үлүшү кардар менен белгилүү бир камсыздоочунун ортосундагы ашыкча мамилени көрсөтүшү мүмкүн. Мындай өнүгүүнүн ар кандай себептери бар - уникалдуу продукт, интеллектуалдык менчик укугу, өнүкпөгөн рынок же административдик тоскоолдуктар, бирок көзөмөлдүн көз карашынан алганда, мындай мамилелер "сатуучулардын кулпусу" деп аталган нерсеге айланып кетпеши маанилүү. "жылы" жеткирүүчү "рынок күчүн" алганда, кардарга катаал шарттарды айтуу үчүн.
NB! Сиз муну лоттордун таблицасын карап, мамлекеттик сатып алуулар порталына гипершилтеме аркылуу “Кулактандыруу ID” графасынан лот боюнча документтерди тандоо аркылуу текшере аласыз. Жөнөкөй буюмдарда сиз товардын бирдигинин баасын рыноктогу окшош сунуштар менен салыштыра аласыз. Эгерде айырма олуттуу болсо, кардар рынокко кылдат талдоо жүргүзүү жана келечектеги аукциондорго эң жакшы баалар менен ишканаларды чакыруу сунуш кылынышы керек.
NB2! Эгерде сиз тандоо менюсунда “Кардар ID”син баштапкы абалга келтирсеңиз, анда жеткирүүчүнүн диаграммасында сиз кардар рыноктун лидерлери менен иштешип жатабы же кичи жана орто бизнес менен иштөөнү жактыраарын көрө аласыз. Мындай иш үчүн шарттар рыноктук негизде түзүлүп, “чөнтөк” берүүчүлөр чакан жана орто бизнестин “соусу” астында калбашы маанилүү.
Лот таблицасы деталдуу изилдөө үчүн лотторду талдоо жана тандоо үчүн күчтүү курал болуп саналат. Жогорку тандоо сабында сиз тандаган бардык чыпкалар (тандоолор) бекитилет.
"Сынактын узактыгы" графасы жарыялангандан тартып келишимге кол коюуга чейинки мөөнөт өтө узун же өтө кыска болгон лотторду чыпкалоого мүмкүндүк берет. Орточо алганда, система үчүн бул мөөнөт 24 күн. Ошентип, кечиктирилген лоттор же кардар келишимге “шашылыш” кол койгон лоттор аныкталат. Эки учурда тең ар кандай каталардын жана сатып алуулар жөнүндө мыйзамдардын бузулушунун ыктымалдуулугу жогорулайт.
NB! Келишим түзүүнү кечеңдетүү менен заказчы ошентип тендердин “каршы” жеңүүчүсүнө тоскоолдук жаратып, милдеттенмелерди аткаруу мөөнөтүн кыскартат. Мындай гипотезаны мамлекеттик сатып алуулар порталындагы лот картасында текшере аласыз.
Жарыяланган тендерлердин лотторунун наркы менен утуп алган сунуштун наркынын катышы дагы кызыктуу. Кичинекей үнөмдөө чен (~ 1%) жеңүүчү тендердик бюджеттин чегинде же болжолдуу баада экенин көрсөтүп турат. Бул атаандаштыктын жоктугун жана белгилүү бир жеткирүүчү үчүн тар атаандаштыкты көрсөтүшү мүмкүн. Жеткирүүчүлөрдү аныктоонун атаандаштык ыкмаларынын натыйжалары боюнча түзүлгөн келишимдер үчүн “Үнөмдөө” көрсөткүчү сатып алынган товарлардын күтүлгөн жана иш жүзүндөгү наркынын ортосундагы айырманы көрсөтөт. Белгилей кетсек, "үнөмдөө" көрсөткүчү дайыма эле оң боло бербейт. Бул бир жагынан бюджеттик каражаттарды үнөмдөөгө, ал эми экинчи жагынан, чоң айырмачылыктар (> 15%) болгон учурда күтүлүп жаткан нарктын начар пландаштырылышынан кабар бере алат. Начар пландаштыруунун себеби эмнеде - рыноктун татаалдыгы, кадрлардын ротациясы же сатып алуучунун кесипкөйлүгүнүн жоктугу, мүмкүн болгон кыянатчылыктар жана башкалар - ар бир учурда өзүнчө түшүнүү керек. Сакталган каражаттар үчүн кошумча сатып алуу дайыма эле мүмкүн боло бербейт - көбүнчө алар жөн гана бюджетке кайтарылат. Андыктан, өзүңүздүн керектөөлөрүңүздү мүмкүн болушунча натыйжалуу жабууга ынануу үчүн, анын ичинде аналитика модулун колдонуу менен күтүлгөн чыгымды кылдат пландаштыруу абдан маанилүү.
"Лоттогу буюмдардын саны" - бул лоттун ичиндеги нерселердин санын көрсөтүүчү тилке. Көптөгөн гетерогендүү позициялар (товарлар, жумуштар, кызмат көрсөтүүлөр, функционалдык жана технологиялык жактан байланышы жок) атаандаштыкты бурмалап коюшу мүмкүн. Ошондой эле OKGZ – «Аралаш товарлар» лотторуна да көңүл буруу зарыл – Кыргызстанда мындай практика мыйзамсыз болбосо да, алар эң мыкты эл аралык тажрыйбага дал келбейт жана кыянаттык үчүн кылдаттык менен текшерүүнү талап кылат.
NB! Тергөө жүргүзүү бир топ жипти чечүүгө окшош - муну ар кайсы учунан жиптерди тартып баштасаңыз болот. Сиз ошондой эле жеткирүүчүнүн портфолиосун карап чыгуу менен изилдөөнү баштасаңыз болот. Эгерде анын келишимдеринин көбү бир гана кардар менен түзүлсө, анда мындай сатып алуучунун тендердик документтеринде конкреттүү жеткирүүчү үчүн курчутуунун бар-жоктугун текшерүү зарыл. Бул сценарийди өркүндөтүлгөн аналитика модулу аркылуу текшере аласыз.
Тендердик табыштамалардын аз саны (0 же 1) кардар же анын тендердик документациясында көйгөй бар экенин көрсөтүшү мүмкүн. Бизнес тооруктарга катышуу үчүн жасалма тоскоолдуктардын болушуна текшерүү жүргүзүү максатка ылайыктуу. Алар профессионалдуулуктун же кардардын атайылап иш-аракеттеринин натыйжасында болушу мүмкүн.
NB! Алыскы калктуу конуштарга же чакан кардарларга сатып алуулар бизнес үчүн кызыксыз болуп калат жана мындай аукциондорго эч ким келбей калат, кардарлар бизнеске келип, керектүү товарларды жана кызматтарды алып келүүнү суранышат. Мындай кардарлар абдан алсыз "базар күчү" бар. Анын ичинде сатып алуулардын бул түрү үчүн мамлекеттер борбордук сатып алуучу уюмдарды (CPO) түзүшөт, алар көптөгөн майда сатып алууларды ири заказдарга бириктирип, бизнеске катышуу үчүн кызыктуураак болот.
NB2! Жеткирүүчүлөр аукциондоруна конкуренцияны туураган компанияларды алып келишет. Ошондуктан, көп сандагы өтүнмөлөр менен сатып алуулар үчүн да, ар кандай катышуучулардын позициялары боюнча тарифтер бирдейби же абдан жакынбы, алар пайыздык түрдө так айырмаланабы, текшерип көрүү керек. Адамдардын байланышын тереңирээк талдоо үчүн бир аукционго чогуу катышканда компаниялар өзүн кандай алып жүргөнүн текшерүү керек, ошондой эле мындай компаниялардын уюштуруучуларынын байланышын текшерүүнүн мааниси бар.
NB3! Атүгүл потенциалдуу катышуучуларды чаташтыруу жана аукционго “чет элдик жеткирүүчүнүн” келүү ыктымалдыгын азайтуу үчүн кардарлар атайылап лоттун аталышында кардар сатып алгысы келген нерсеге (сатып алуу предметине) дал келбеген аталыштарды көрсөткөн учурлар бар.
Лот боюнча берилген өтүнмөлөрдүн орточо саны атаандаштык деңгээлинин негизги көрсөткүчтөрүнүн бири болуп саналат.
Кардар тооруктар боюнча бизнес сунуштарын четке кагууга укуктуу. Ар бир лот үчүн бул көрсөткүч “Четке кагылган өтүнмөлөрдүн саны” тилкесинде көрүнөт. Кээде бул тендердик сунуштун тендердик документацияга дал келбегендигинен же зарыл болгон лицензиялардын, кепилдиктердин же башка коштоочу документтердин жоктугунан, кээде бул заказчынын ыктыярдуу чечими менен шартталат. Дисквалификациялардын саны кардар потенциалдуу берүүчүлөрдүн документтерин канчалык кылдаттык менен талдап жатканын көрсөтүшү мүмкүн. Көп сандагы дисквалификациялар "өзүнүн" берүүчүсү үчүн "территорияны тазалоону" же сунуштарында ката кетирген потенциалдуу берүүчүлөрдүн профессионалдуулугунун жоктугун көрсөтүшү мүмкүн.
Эгерде бизнес макул болбосо, анда ал атайын комиссияга даттанууга укуктуу жана ал тиешелүү түрдө аукциондун жыйынтыгын жокко чыгаруу же четке кагылган тендердик сунушту кароо буйругу менен заказчыга суроо-талап жөнөтөт. Даттануулардын бар экендигин “даттануулардын саны” графасынан көрүүгө болот. Бизнес кардардын үстүнөн канчалык көп даттанса, мындай кардардын мамлекеттик сатып алуу практикасын ошончолук тыкыр иликтөө зарыл. Кенири аналитика модулунда ким кайсы жол-жобо боюнча арызданганын, кимге арызданганын, кайсы продукттун түрү боюнча даттанылганын жана арыздын статусун биле аласыз.
NB! Тандоолордун натыйжасында алынган маалыматтар маалыматтарды экспорттоо аркылуу таблицага жүктөлүшү мүмкүн - лот таблицасынын жогорку оң бурчундагы белгини чыкылдатуу. Маалыматтарды тереңирээк талдоо Microsoft Excel, SPSS же сизге тааныш башка программалык камсыздоону колдонуу менен жүргүзүлүшү мүмкүн.
Эң кыйыны - индикаторлорду туура чечмелөө жана тигил же бул көрсөткүч нормалдуу диапазондобу же андан тышкарыбы, өзүңүз түшүнүү. Текшерүү үчүн, сиз №2 кошумча барагына өтүп, "Рейтингдер" Диаграммасында тигил же бул көрсөткүчтү карап чыксаңыз болот: Ким сатып алат?; Эмне сатып жатат?; Ал кимден сатып алат?; Ал кайдан сатып алат?; Ал кантип сатып алат? Бул суроо-талап жана сунуш, буюмдар жана сатып алуу ыкмалары боюнча рыноктун лидерлерин көрүүгө мүмкүндүк берет. Белгилей кетчү нерсе, бизнес-чалгындоо куралынын артыкчылыгы - "360 градус" маалыматтарды талдоо мүмкүнчүлүгү сиз тандаган чыпкаларга жараша көптөгөн жаңы түшүнүктөрдү алат. "Рейтингдер" диаграммасында үлгүлөрдүн 30дан ашык мүмкүн болгон комбинациялары бар, анын аркасында ар бириңиздер сиз үчүн кызыктуу түшүнүктөрдү таба аласыз.
NB! Которуу "Рейтингдер" диаграммасынын капталындагы ачылуучу тизмеде. Рейтингдерди баасы боюнча да, келишимдердин жана лоттордун саны боюнча да сорттоого болот.
NB2! Белгилүү бир нерсени издөө үчүн, лоттун аталышы боюнча издөө аркылуу тандооңузду кыскарта аласыз. кардарлар дайыма эле сатып алгысы келген буюмдун атын так көрсөтө бербестигин эстен чыгарбоо керек, кээде бир эле товардын аталышы ар кандай жолдор менен жазылышы мүмкүн. Лоттун аталышынын чыпкасына бир эле продуктунун ар кандай аталыштарын тандоого киргизүү үчүн төмөнкү формуланы колдонуу керек - мисалы ((*сүт*)|(*сүт азыктары*)|(*сүт*)).
Жеткирүүчүнүн/кардардын географиясы кайсы региондордон товарлардын белгилүү бир топтору жеткирилгенин же чет өлкөлүк жөнөтүүчүлөрдүн пайызын көрө алат. Аймагыңыздагы сатып алуучуларды сегменттөө үчүн, сиз картадан аймакты тандап, аны тандоолорго кошуп, аймактагы абалды көрө аласыз.
"Динамикасы" диаграммасы ай сайын жарыяланган тендерлердин лотторунун жана алардын статустарынын өзгөрүшүн чагылдырат. Бул диаграмма тигил же бул сектордун, аймактын же тигил же бул кардардын сатып алууларындагы көйгөйлөр башталган мезгилди көрүүгө жардам берет. Мисалы, бул диаграммада Форс-мажордук түздөн-түз сатып алуу ыкмасын колдонуунун негиздемеси коронавирустук пандемия учурунда – шашылыш сатып алуулардын туу чокусу качан жана кайсы товардык товарлар үчүн жана кырдаал качан жакшыра баштаганы так көрсөтүлгөн.
Сатып алуу ыкмаларына, атап айтканда, конкурстук жана атаандаштык эмес ыкмалар менен жүргүзүлүүчү сатып алуулардын үлүштөрүнүн катышына көңүл буруу зарыл - бул сизге кардар рыноктук сатып алуу практикасын канчалык колдоноорун же "кол менен контролдоо" же жокпу, айтып берет. кардарлардын арасында практика үстөмдүк кылат. Сиз маалыматты процедуралардын санынын жана суммасынын контекстинде көрө аласыз. Сатып алуу ыкмаларынын аспектисин “Рейтингдер” диаграммасынын ылдый түшүүчү тизмесинен тандай аласыз. Ошондой эле, ыңгайлуулук үчүн биз автоматтык түрдө атаандаштык жана атаандаштыксыз процедураларды чыпкалоочу баскычты түздүк.
NB! Бир жеткирүүчү келген конкурстук жол-жоболор боюнча жарыяланган тендерлер да атаандаштык деп эсептелет, бирок иш жүзүндө алар бизнес аукционго келбей жаткан “себептер” же “чектөөлөр” бар экенин көрсөтүп турат. Мындай себептерди ийне-жибине чейин талдап чыгуу жана контролдоо чараларын жургузууде аларга езгече кецул буруу керек.
Аткарылган жол-жоболордун саны, наркы жана өзгөчө тике сатып алуу ыкмасын тандоонун негиздемеси боюнча түз сатып алуу ыкмасын колдонуу практикасын өзүнчө талдоо татыктуу.
NB! Кээ бир сатып алуучулар атаандаштык жол-жоболору аркылуу арзаныраак сатып алынышы мүмкүн болгон товарларды жана кызмат көрсөтүүлөрдү атаандаштыксыз сатып алуу менен түз сатып алууларды жүргүзүү укугун кыянаттык менен пайдаланып, бюджеттик каражаттарды натыйжасыз пайдаланышат. Атаандаштыктан тышкаркы жол-жоболор минималдуу болушу керек жана келишимдин жалпы наркынын 10% ашпоого тийиш (OECD). Конкурстук эмес сатып алуулардын жол-жоболорун колдонуунун жогорку деңгээли заказчы тарабынан атаандаштыкты бузууну жана коррупциялык актыларды көрсөтүүсү мүмкүн, мунун себептерин андан ары иликтөө керек.
Атаандаштыктын деңгээлинин негизги көрсөткүчтөрүнүн бири болуп лот боюнча берилген өтүнмөлөрдүн орточо саны саналат. Аны сатып алуу объектилеринин (товарлар, кызмат көрсөтүүлөр жана жумуштар же OKGZ) категорияларынын контекстинде кароо максатка ылайыктуу.
NB! Атаандаштыктын төмөн деңгээли бизнестин кандайдыр бир себептерден улам мамлекеттик сатып алууларга катышууну каалабай жатканын көрсөтүшү мүмкүн. Бул факторлор атаандаштыкты күчөтүү боюнча чараларды сунуштоо үчүн дагы изилдениши керек.
Рыноктун концентрациясынын диаграммасы жеке жеткирүүчүлөрдүн колунда белгилүү бир аймакта сатып алуулардын концентрациясын жакшы чагылдырат. Диаграмма кардар рыноктук шарттарда иштейби же жокпу, ар кандай жеткирүүчүлөр менен "байланыштарын жабуу" канчалык экенин текшерүүгө мүмкүндүк берет. Жеке компаниялардын үстөмдүгү рыноктук бийликти кыянаттык менен пайдаланууга же коррупциялык аракеттерге алып келиши мүмкүн. Аудиторлор ошондой эле мындай берүүчүлөрдүн сатып алууларындагы баалар базардагыдан жогору экендигин текшериши керек.
Жыйынтыктоо:
Мамлекеттик сатып алуулардагы тобокелдиктерди баалоо боюнча жалпы кабыл алынган методологиялардын бар экендигине карабастан, “уникалдуу формула” жок – ар бир өлкөнүн көзөмөлдөөчү органдары мыйзамдык өзгөчөлүктөрдү, алардын жоопкерчилик чөйрөсүн жана маалыматтарга жетүүнү эске алуу менен өз методологияларын иштеп чыгышы керек.
Чечүүгө мүмкүн болбогон нерсени башкаруу мүмкүн эмес деп эсептейбиз. Сапаттуу маалыматтарды өз убагында алуу мүмкүнчүлүгү мамлекеттик сатып алууларды көзөмөлдөө системасын түзүүнүн ачкычы болуп саналат. Сатып алуу процессин толук камтуу үчүн система бюджетти пландаштыруудан тартып келишимди аткарууга чейинки бардык этаптарды камтышы керек.
Бизнес-чалгындоо модулу мамлекеттик сатып алуулар боюнча маалыматтарды изилдөөгө жана изилдөө, мониторинг жүргүзүү жана гипотезаларды тез текшерүү үчүн аналитикалык тапшырмалардын кеңири спектрин ишке ашырууга мүмкүндүк берет. Жаңы инструменттерди колдонуу менен болочок контроллерлор бюджеттик каражаттарды жоготуу коркунучун алып жүргөн эң кооптуу сооданы жана сооданы аныктоо маселесине чыгармачылык менен мамиле кыла алышат.
Бул жааттагы билимди тереңдетүү үчүн финансылык контролдоо органдарынын отчетторун - сатып алуучу уюмдарга карата контролдук чаралардын санын жана сыпаттамасын изилдөөнү, аныкталган мыйзам бузууларды/кыянаттыктарды жана алардын себептерин талдоону, катталган жана сот жообуна тартылган коррупциялык иштердин санын эсептөөнү сунуштайбыз. мамлекеттик сатып алууларга байланыштуу, ошондой эле даттануу органынын чечимдери сотторго даттанылган иштердин сыпаттамасы. Мунун баары мамлекеттик аудит тармагында иштөө үчүн зарыл болгон көндүмдөрдү жана интуицияны өнүктүрүүгө жардам берет.
