Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик сатып алуулар тутумун чыңдоо боюнча сунуштар

2007-жылдын 10-ноябрында түзүлгөн Экономикалык Кызматташтык жана Өнүгүү Уюмунун (ЭКӨУ) жана Дүйнөлүк Банктын алдындагы Өнүктүрүүнү Колдоо Комитети (ӨКК) Кыргыз Республикасынын Өкмөтү тарабынан түзүлгөн адистер тобу менен тыгыз кызматташтыкта мамлекеттик сатып алуулар тутумуна бааны беришкен.

ЭКӨУ-ӨКК методологиясы бааланган төрт элементке негизделген: (а) укуктук жана ченемдик укуктук база; (б) институционалдык негиздер жана натыйжалуу башкаруу; (c) сатып алуулар боюнча операциялар жана базар практикасы; (г) мамлекеттик сатып алуулар тутумунун ишенимдүүлүгү жана тунуктугу. 1-сүрөттө ЭКӨУ-ӨКК төрт элементинин баллдык натыйжалары көрсөтүлгөн. Ромбдун чекиттердин ар бири төрт элементтин бирин билдирет. Кара сызыктар түзгөн ромбдун ичиндеги аймактын баардыгы ЭКӨУ-ӨКК аныктамаларында жана методологиясында баяндалган эл аралык стандарттарга идеалдуу жооп берет деген мааниде "идеалдуу" системаны билдирет. Ичиндеги кичинекей кызыл ромб Кыргыз Республикасындагы мамлекеттик сатып алуулар тутумунун учурдагы абалынын графикалык көрүнүшүн чагылдырат.

1-сүрөт. Кыргыз Республикасынын мамлекеттик сатып алуулар тутумунун натыйжалуулугун аныктоо эл аралык стандарттарга салыштырганда (ЭКӨУ-ӨКК методологиясы)

Эң жогорку курама балл (2,1) мыйзам чыгаруу жана укуктук ченемдик базасынын элементине берилди (Элемент I). Башкача айтканда, базалык көрсөткүчкө (БК) баа берүү боюнча, жалпысынан, Кыргыз Республикасында мыйзамдар жана укук ченемдик актылар алгылыктуу эл аралык стандарттарга жооп берет. Тескерисинче, калган үч элементтин баллдары олуттуу кемчиликтерди көрсөтөт. “Мамлекеттик сатып алуулар тутумунун институционалдык негиздери жана башкаруусу” базалык көрсөткүчү боюнча (Элемент II) орточо балл 1,0 түздү. Сатып алуулар жана базар практикасы боюнча (Элемент III) орточо балл 0,7 түздү. Мамлекеттик сатып алуулар тутумунун ишенимдүүлүгү (Элемент IV) 1,2 балл алды. Сатып алуулардын мыйзам базасы (Элемент I) эл аралык стандарттарга жооп берүү багытында эволюция жолу менен өнүгүп жатканда, мыйзамдар иштеши үчүн талап кылынган институционалдык негиздердин прогресси (Элемент II) бир аз артта калган. Тактап айтканда, сатып алуулар тутумундагы операциялар (Элемент III), өнүгүп келе жаткан улуттук сатып алуулар рыногунун шарттарында товарларды, жумуштарды жана кызмат көрсөтүүлөрдү жеткирүүчүлөр тарабынан чоң ишенимди жараткан эмес. Бул учурда тышкы көзөмөлдү күчөтүү жана коррупцияга каршы күрөшүү программасын натыйжалуу жүзөгө ашыруу үчүн мамлекеттик жана жеке секторлордун өнөктөштүгүн өнүктүрүүнүн шашылыш зарылдыгын чагылдырат (Элемент IV).

Бирок, кийинки мезгилдерде баалоо жүргүзүүнүн так жана актуалдуу натыйжалары мамлекеттик сатып алуулар тутумун өнүктүрүү боюнча иш-чаралар планына негиз боло алган жок. Мамлекеттик сатып алуулар боюнча агенттик Мамлекеттик сатып алуулар методологиясынын департаменти (МСАМ) болуп кайра түзүлгөн, жана Каржы министрлигине баш ийген. Туруктуу жана жакшы натыйжаларга жетишкен Сатып алуу боюнча Улуттук Окуу Борбору (САУОБ) менчиктештирилип, кийинчерээк Финансы министрлигинин окуу борборунда анын функциялары чоң кыйынчылыктар менен калыбына келтирилген.

2012-жылдын февраль айында Дүйнөлүк Банктын (ДБ) жана Азия Өнүктүрүү Банкынын (АӨБ) биргелешкен миссиясы тарабынан өлкөдөгү сатып алууларды кезектеги кароосу жүргүзүлүп, кароонун натыйжалары жөнүндө отчет түзүлгөн. Мамлекеттик сатып алуулар тутумунун натыйжалуулугун жогорулатуу жана аны эл аралык алдыңкы тажрыйбага шайкеш келтирүү боюнча Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө маанилүү сунуштар берилген:

1. Сатып алуулардын укуктук базасын карап чыгуу жана өзгөртүү керек, бул ар кандай укуктук инструменттердин толук, консолидацияланган жана эл аралык алдыңкы тажрыйбаларга шайкеш келтирилгендигин, айрыкча чагылдыруу жаатындагы байкалган кемчиликтерди жоюп, ар кандай укуктук инструменттердин байланыштуу темаларды бирдей карашын камсыз кылуу керек.
2. Кийинки бир нече жылга мамлекеттик сатып алуулар тутумун өркүндөтүү боюнча стратегия иштелип чыгышы керек.
3. Мамлекеттик сатып алуулар боюнча жылдык отчеттор даярдалып, КРФМ сатып алуулар веб-сайты аркылуу жарыяланууга тийиш.
4. КРФМ Окуу Борбору сатып алуулар жана сатып алуулардын аудити менен алектенген мамлекеттик кызматкерлер үчүн сатып алуулар боюнча тренингдерди тез-тез өткөрүп турушу керек.

Жогоруда жана башка маанилүү сунуштар негизинен Кыргыз Республикасынын Өкмөтү тарабынан жүзөгө ашырылган:

1. Ыйгарым укуктуу мамлекеттик орган - Мамлекеттик сатып алуулар Департаменти кеңейтилген жөнгө салуучу жана координациялык ыйгарым укуктар менен калыбына келтирилди.
2. Дүйнөлүк Банктын колдоосу менен өзгөртүүлөр киргизилип, 2015-жылы “Мамлекеттик сатып алуулар жөнүндө” Мыйзам кабыл алынган.
3. Мамлекеттик сатып алуулардын электрондук порталы иштелип чыгып, иштеп жатат.
4. Жеткирүүчүлөрдүн/подрядчиктердин жана жарандык / эксперттик коомчулуктун өз ара аракети жогорулады.
5. Даттанууларды жана талаптарды кароонун механизми жигердүү иштеп жатат.

Ушул баалоодон кийин, бардык кызыкдар тараптар калган үч элементти өркүндөтүүнүн ордуна, 3 баллдан жогору 2,1 баллды түзгөн эл аралык деңгээлдеги мыйзамдык жана ченемдик укуктук базаны – Элемент I-ди кайра иштеп чыгышты. Мамлекеттик сатып алуулар процессинин катышуучуларынын билимдеринин компетенттүүлүгү жетишсиз же топтук кызыкчылыктары аларды "мамлекеттик сатып алууларды өнүктүрүү үчүн" негизги тоскоолдук "Мамлекеттик сатып алуулар жөнүндө" Мыйзам болгон деген корутундуга келди деп гана болжолдой алам. Натыйжада, 1997-жылы кабыл алынган, 2004-жылы оңдолгон жана ЭКӨУ-ӨКК тарабынан жакшы кабыл алынган Мыйзам ушунчалык өзгөрүүлөргө учурады, ал көлөмдүү, окулбай турган, татаал, талаштуу жана түшүнүксүз болуп калды. Айрыкча Мыйзамдын түздөн-түз колдонуучулары - сатып алуулар боюнча адистер үчүн мындай Мыйзамды иш жүзүндө колдонуу кыйын болуп калды. Мыйзамда сиз көптөгөн мааниси боюнча гана эмес, грамматикалык дагы каталарды, карама-каршы пункттарды жана беренелерди кездештире аласыз. Белгилүү экономикалык принцип - кайтарымдуулуктун натыйжасы (ушул принципти далилдеген макал-лакаптар: көп ашпозчулар шорпону бузушат, жети багуучуда бала көзсүз калат, койчулар көп болгондо, койлор өлөт) иштеди, Мыйзамды чексиз өркүндөтүү керексиз болчу, 2008-жылы токтоп калуу керек эле. Бир нече мисал келтирсе болот. Мыйзамды колдонуунун базасын кыскартуу: босоголук суммалар, Мыйзамдын жөнгө салынышынан негизсиз бошотуу - 2-берене, 3,4,5-пункттар, 21-берене, 4,5-пункт. Бизнес үчүн жазалоо чараларын күчөтүү: "кара тизме", арыздарды кароонун бюрократташтыруу, ыкма катары электрондук сатып алуулар жол-жоболорун ашыкча татаалдаштыруу, протекционизм. Ушул Мыйзамдын айрым статьяларын чогуу окуп, түшүнүүнү сунуш кылам:

17-берене. Бир этаптуу усул аркылуу конкурс

1. Мамлекеттик сатып алуулардын негизги усулу болуп бир этаптуу усул саналат. Бир этаптуу усул менен конкурс өткөрүүдө сатып алуулардын жол-жоболоруна катышууну каалаган берүүчүлөрдүн (подрядчылардын) саны чектелбейт.

2. Товарларды, жумуштарды жана кызмат көрсөтүүлөрдү сатып алуунун бир этаптуу усулу аркылуу конкурс негизги усул болуп саналат жана баадан бөлөк башка критерийлерди белгилөө зарыл болгондо колдонулат.

3. Сатып алуулардын предметинин пландалган суммасы максималдуу босоголук сумманын эки эселенген өлчөмүнөн ашкан товарларды, жумуштарды жана кызмат көрсөтүүлөрдү сатып алууда сатып алуучу уюм ушул Мыйзамдын 28-1-беренесине ылайык эки пакеттүү ыкманы колдонууга тийиш.

20-берене. Бааны төмөндөтүү усулу аркылуу конкурс

1. Бааны төмөндөтүү усулу аркылуу конкурс өткөрүүнүн тартибин Кыргыз Республикасынын Өкмөтү аныктайт.

2. Сатып алуучу уюм бааны төмөндөтүү усулу аркылуу товарларды жана кызмат көрсөтүүлөрдү сатып алууну төмөнкүдөй учурларда жүргүзө алат:

24-берене. 2 пункт. Сатып алуучу уюм конкурстук табыштамаларды берүү үчүн акыркы мөөнөттү белгилейт, ал төмөнкүдөй түрдө түзүлүүгө тийиш::

1) конкурстардын жол-жоболорун бир этаптуу жана эки этаптуу усул менен жүзөгө ашырууда - кеминде эки жума; бир этаптуу усулду эки пакеттүү ыкма аркылуу жүзөгө ашырууда - алдыдагы конкурс жөнүндө кулактандыруу жарыялангандан кийин кеминде үч жума;

31-берене. 1-пункт.....эгерде андан ары сатып алуунун зарылчылыгы болбой калса... Кийин сатып алуучу уюмга финансылык жылдын ичинде сатып алуучу уюмдун чечими боюнча зарылдык болбой калган сатып алуу предметин сатып алууга тыюу салынат.

32-берене. 4-пункт. Аныкталган берүүчү (подрядчы) кабарламаны ырастабаган учурда, ушул Мыйзамдын 30-беренесинин 1-бөлүгүнүн 19-пунктуна ылайык, келишим конкурстун жеңүүчүсүнүн рейтингинде экинчи орунду ээлеген берүүчү (подрядчы) менен түзүлөт.

Менин оюмча, алыскы себептерден улам, учурдагы мыйзамдык жана ченемдик укуктук базага кийлигишүүнү токтотуп, толук ревизия (реинжиниринг) жүргүзүү керек. Бардык кызыкдар тараптардын катышуусу менен компетенттүү консалтинг компаниясы тарабынан бардык регламенттерди токтоосуз оптималдаштыруу, синхрондоштуруу, шайкеш келтирүү жана унификациялоо жасоого тийиш.

2007-жылдагы баалоонун натыйжаларынан көрүнүп тургандай, "Мамлекеттик сатып алуулар тутумунун институционалдык негиздери жана башкаруусу" (Элемент II) негизги көрсөткүчү боюнча, орточо балл үч баллдык шкала боюнча 1,0 түздү. Мындай баа институционалдык базаны - кадрларды бир кыйла чыңдоо жана мамлекеттик сатып алуулар тутумун башкаруунун натыйжалуулугун жогорулатуу зарылдыгын билдирген. Бирок, бул көрсөткүч боюнча олуттуу жылыштарды камсыз кылуу мүмкүн болгон жок жана 2012-жылдагы баалоодо төмөнкү кемчиликтер жана сунуштар көрсөтүлгөн:

1. Мамлекеттик кызматкерлердин сатып алуулар боюнча компетенттүүлүгүнүн деңгээли төмөн. Кыргыз Республикасынын Өкмөтү сатып алуулардын потенциалын жогорулатуу боюнча аракеттерди көргөнү менен, сатып алуулардын потенциалын жогорулатуу боюнча туруктуу стратегия жок.
2. Кыргыз Республикасынын Өкмөтү Финансы министрлигинин окуу борборун жана башка квалификациялуу билим берүү мекемелерин, ЖОЖдорду сатып алуулардын потенциалын бекемдөөчү туруктуу механизмдердин бири катары бекемдеши жана колдоосу керек.
3. Кыргыз Республикасынын Өкмөтү потенциалды өнүктүрүүгө болгон муктаждыктарды баалоосу жана алынган натыйжаларга таянуу менен, мамлекеттик ресурстарды, ЖОЖдорду, колледждерди, институттарды, ассоциацияларды даярдоонун колдонулуп жаткан механизмдери сыяктуу бардык ресурстарды эске алуу менен сатып алуулар потенциалын өнүктүрүүнүн улуттук стратегиясын даярдап, ишке ашырышы керек.

Бул тапшырманы ийгиликтүү жана толук кандуу жүзөгө ашыруу Кыргыз Республикасынын мамлекеттик сатып алуулар тутумундагы окутуу стратегиясынын негизги максаты болгон. Менин жеке демилгем менен 2009-жылы ушул максатка жетүү үчүн мамлекеттик сатып алуулар боюнча бакалаврларды, магистранттарды жана докторанттарды окутуу үчүн И.Раззаков атындагы Кыргыз Мамлекеттик Техникалык Университетинин “Логистика” бөлүмүн түздүм. Университеттер сатып алуулар боюнча адистердин билимин, изилдөөсүн жана артыкчылыгын жайылтуучу борборго айланышы керек. Мамлекеттик сатып алуулардын ыйгарым укуктуу органы, сатып алуучу уюмдар, жеткирүүчүлөр жана подрядчиктер, мамлекеттик сатып алуулар процесстерине катышкан бизнес жана жарандык коом университеттер менен тыгыз иштешип, өз ара аракеттениши керек. Бакалаврлар жана магистрлер сатып алуулардын толук процессин башкаруу боюнча билимге жана көндүмдөргө ээ - пландаштыруу, спецификацияны иштеп чыгуу, жеткирүүчүлөрдүн рыногун анализдөө, кардарлардын талаптары, ташуу жана жеткирүүнү долбоорлоо, контракттарды башкаруу, сатып алууларды салыштырмалуу талдоо, мамлекеттик сатып алуулардагы натыйжалуулук маселелери боюнча изилдөө жүргүзүү. Биз сатып алуучу уюмдар, жеткирүүчүлөр, подрядчиктер, эксперттик коомчулук жана жарандык коом менен тыгыз мамилелерди түздүк.

Дүйнөлүк Банк тобу, Кыргыз Республикасынын мамлекеттик сатып алуулар тутумун институционалдык чыңдоонун маанилүүлүгүн түшүнүп, 2020-жылдын 13-майында И.Раззаков атындагы Кыргыз Мамлекеттик Техникалык Университетинин “Логистика” бөлүмүндө "Кыргыз Республикасында логистика жана мамлекеттик сатып алуулар боюнча аналитикалык жана изилдөө борборун түзүү" (ЛМСААИБ) долбоорун баштады. ... Логистика жана мамлекеттик сатып алууларды изилдөө борбору (ЛМСАИБ) сатып алуу процесстерине байкоо жүргүзүү жана алдыңкы тажрыйбаларды жайылтуу, тиешелүү кызыкдар тараптардын диалогун баштоо үчүн аянтча болуп саналат. Ал Кыргыз Республикасында сатып алуулар процесстерине сапаттуу жана сандык талдоо жүргүзүп, мамлекеттик органдардын кызматкерлери жана жарандар менен ушул портал, блогдор, твиттер, жаңылыктар, семинарлар жана тренингдер аркылуу бөлүшөт. Ошондой эле, ал сатып алуулар процесстерин көзөмөлдөп, мамлекеттик сатып алуулардын инновациялык формаларын жайылтып, Кыргыз Республикасында сатып алуулардын мыкты тажрыйбаларын жактайт. Мунун бардыгы чыгымдарды үнөмдөөгө жана сатып алуулардын натыйжалуулугун жогорулатууга түрткү берет.