Жарандык коом үчүн мамлекеттик сатып алууларды көзөмөлдөө тутуму

Илимий жетекчиси - Долотбакова А.К.,
э.и.д., И.Раззаков атындагы КМТУнун доценти

Аннотация: Бул макалада Кыргызстандагы жарандык коом үчүн мамлекеттик сатып алууларды көзөмөлдөө тутумунун жоктугу көйгөйү каралат. Өлкөнүн жарандык коомунун мүнөздүү белгилери чагылдырылып, сүрөттөлөт. Гезит жарандык коомдун сатып алууларын көзөмөлдөө инструментинин эл аралык методологиясынын негизинде "жашыл желектерди" көзөмөлдөө тутумун сунуш кылат.

Ачкыч сөздөр: жарандык коом, мамлекеттик сатып алуулар.

Азыркы учурда, мамлекеттик сектор менен жарандык коомдун ортосундагы мамиле формалдуу болууда, ал тургай конфликтке жакын. Бул түшүнүктүү, анткени мамлекеттик сатып алуулар сектору коррупциялык схемаларга көбүрөөк кабылат, бул акыр аягында мамлекеттик кызматтарды көрсөтүү сапатынын төмөндөшүнө жана коомдук товарлардын адилетсиз бөлүштүрүлүшүнө алып келет, бул Кыргыз Республикасынын экономикасына чоң таасирин тийгизет.

Сабырова Г.Ж. Кыргызстандын мамлекеттик сатып алуулар жаатында болжол менен 30 миллиард сом айланып, жыл сайын ички дүң өнүмдүн 15% дан ашыгы мамлекеттик сатып алууларга жумшаларын белгилейт. Бюджеттик каражаттардын туруктуу дефицитин эске алуу менен, аларды ар дайым эффективдүү жана үнөмдүү пайдалануу актуалдуу маселе болгон жана боло берет. Демек, Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн алдында турган маанилүү милдеттердин бири - мамлекеттик сатып алуулар жол-жоболорунун ачык-айкындуулугун камсыз кылуу [1].

Айрыкча, COVID-19 пандемиясы учурунда, адамдар жашоосундагы мамлекеттик сатып алуулардын ролу жөнүндө ойлоно башташты. Алар өкмөттөр жеке коргонуу каражаттарын жана өпкөнү жасалма желдетүү аппараттарын сатып алып жаткандыгын жана тез аранын ичинде COVID-19 оорулууларын дарылоо үчүн жаңы ооруканаларды куруп жатышкандыгын жана башкаларды көрүп жатышат. Жума сайын биз жаңы чуулгандуу окуялар жөнүндө окуйбуз - эбегейсиз баалар, миллиондогон долларлык келишимдерди алган жаңы фирмалар, акчалар жоголуп, тизме уланууда.

Жарандык коом институтунун өнүкпөгөндүгү жана мамлекеттик структуралардын жабык экендиги, британиялык Economist Group компаниясынын The Economist Intelligence Unit тарабынан түзүлгөн демократиянын дүйнөлүк рейтинги менен тастыкталды, 2020-жылы Кыргызстан 167 мамлекеттин ичинен 107-орунду ээледи. Бир жыл мурун өлкө 101-орунда болчу. 2015-жылы World Justice Project жана Кыргызстан дүйнөдөгү өлкөлөрдүн өкмөттөрүнүн ачык-айкындуулук индексинде 102нин ичинен 64-орунду ээлеген. Мунун негизинде жарандык коом тарабынан мамлекеттик сатып алууларды контролдоо жана мониторинг жүргүзүү калктын бийликке болгон ишеним кризисинен чыгуу үчүн зарыл. Мамлекеттик сатып алуулардын ишине көз салган жана жөнгө салган калктын жоопкерчилиги жогорулап, ал кандай шартта жашай тургандыгын өзү чечет. Бул курал менен жарандык коом өлкөнүн экономикалык саясатына салым кошот. Албетте, коррупцияны толугу менен жок кылуу мүмкүн эмес, бирок коррупциялык тобокелдиктерди азайтуу - сатып алууларды көзөмөлдөгөндөрдүн алдыга койгон максаты.

Мониторинг кылгандар аудитор болбосо дагы, сатып алуулар боюнча көндүмдөргө жана билимге ээ болбосо дагы, алар мамлекеттик сатып алуулардын натыйжалуулугун жогорулатууда маанилүү ролду ойношот.

Бул идеялардын көпчүлүгү өкмөттүк иликтөөлөр эмес, жарандык коомдон же журналисттерден келип чыгат. Бирок, бактыга жараша, акыркы жылдары жарандар сатып алууларды көзөмөлдөөгө көбүрөөк көңүл буруп жатышат. Алар акчаларынын ачык, калыс жана натыйжалуу сарпталышын камсыздоону каалашат. Маалымат жеткиликтүү болгондо, көп нерсени жетүүгө мүмкүн, буга дүйнө жүзү боюнча жарандардын жана жарандык коомдордун жетегинде сатып алууларды көзөмөлдөөчү уюмдарынын көбөйүшү күбө.

Бирок «сатып алууларды көзөмөлдөө» деген эмне? Кантип муну жакшыраак технология жана маалыматка жетүү аркылуу натыйжалуу кылса болот? Жарандарды келишимдерди кароого эмне түрткү берет?

"Сатып алууларга мониторинг жүргүзүү" ыкмалары ушунчалык көп жана алардын бардыгы туура, анткени алар ар кандай контексттерде, максаттарда жана методдордо иштешет. Дүйнөдөгү белгилүү методологиялардын ичинен «Жарандык коомдун сатып алууларга мониторинг жүргүзүү инструменти» колдонулат. Бул эл аралык деңгээлде кеңири колдонулган курал жана сатып алуулардын ар бир этабында кызыл желектерди аныктоого таянат. Кызыл желектер - бул мүмкүн болгон кемчиликтердин, мыйзам бузуулардын же коррупциянын белгилери. Кызыл желекти аныктоо сөзсүз түрдө мыйзам бузуунун же коррупциялык иш-аракеттердин болушун билдирбейт, тескерисинче, мындай көрүнүштөрдүн болушу мүмкүн экендигин кошумчалаш керек. Кээде кызыл желек коррупция жөнүндө эмес, адамдык же техникалык катачылыктардан улам келип чыгышы мүмкүн. Демек, мониторинг жүргүзүүчүлөр үчүн кызыл желектерди кантип аныктоону гана эмес, аларды терең талдоо үчүн көрүлө турган чараларды, анын ичинде мамлекеттик сатып алуулар жаатындагы көзөмөлдөө жана контролдоо үчүн жооптуу органдарга кабарлоо, анти-тергөө иштерин текшерүү маанилүү, атаандаштык практикасы, кызыкчылыктардын кагылышуусу, коррупция ж.б. [2].

Мониторинг ишин жүргүзүү үчүн мамлекеттик сатып алуулар процесси 4 негизги этапка бөлүнөт:

1. Сатып алуулар документтерин иштеп чыгуунун жана пландаштыруунун этабы;
2. Сатып алуулар жол-жобосун баштоо баскычы;
3. Сунуштарды баалоо жана келишим түзүү баскычы;
4. Келишимдин аткарылышынын жана мониторингинин этабы.

Ар бир этапта, кызыл желек инструментин жетектөөчү жарандык коомдун жумушчу тобунун мүчөсү тез арада мамлекеттик сатып алуулардын жол-жоболорун бузган тендерлерге сигнал бере алат.

Келишим түзүү процесстериндеги мүмкүн болгон мыйзам бузууларды же натыйжасыздыктарды аныктоого жардам бере турган тобокелдик көрсөткүчтөрү, мисалы:

• кыска тендердик мөөнөттөр;
• соодагерлердин аз саны;
• конкурстук негизде түзүлгөн келишимдердин төмөн пайызы;
• өзгөртүлгөн келишимдердин жогорку пайызы;
• берилген сумма менен келишимдин акыркы суммасынын ортосунда чоң айырмачылыктар.

Бул куралды биз аналог катары колдонсок болот. Жана демократиялык институттун деңгээлин, коррупциянын деңгээлин, ой жүгүртүү маданиятын ж.б. эске алып биз мамлекеттик сатып алууларда ушул коомдук мониторинг тутумун адаптациялай алабыз.

Тутум өзү бир нече фундаменталдык компоненттердин негизинде курулган:

• Сатып алууларга көзөмөл жүргүзүү боюнча колдонмо (A Procurement Monitoring Guide) - колдонуучуга соттук-медициналык экспертизанын жана кызыл желектердин жардамы менен, коррупциялык тобокелдикке жол ачып, сатып алуулардын жол-жоболорун көзөмөлдөөчү деталдуу схеманы берет.
• Өлкөлүк-диверсификациялык принциптери (The Country-specific Monitoring Guides) - "Көзөмөлдөө боюнча колдонмону" мамлекеттик сатып алуулар тутумдарынын улуттук өзгөчөлүктөрү менен байланыштырууга мүмкүндүк берет.
• Мониторинг боюнча жардамчысы (The Monitoring Assistant) - интерактивдүү текшерүү тизмеси, коррупциялык тобокелдиктин «кызыл желектерин»(сигналдарын) табууну жеңилдетет.
• Көмөкчү материалдар (The Links Pages) - сатып алуулардын мониторингин колдоо үчүн кошумча ресурстардын жыйнагы.
• Окутуу мейкиндиги (The Learning Community) - кошумча интерактивдүү окутуу мейкиндиги, анда активдүү колдонуучулар (CSPM) инструментти өркүндөтүү боюнча сын-пикирлерин калтырып, коррупциялык сатып алууларды табуу тажрыйбасы менен бөлүшө алышат.
• Интерактивдүү окутуу курсу (The Online Training) - сатып алууларга мониторинг жүргүзүүдө куралды (CSPM) практикалык колдонууга үйрөтүү.

Америкалык моделди колдонуунун артыкчылыктары - ийкемдүүлүк жана модулдуулук. Ал мониторинг жана контролдоо процесстерин түзүүнүн тутумдуу логикасын гана чагылдырбастан, колдонуучуга коррупциялык сатып алууларды издөө үчүн структуралаштырылган курал менен камсыз кылат.

Бул процессте репрессия жана куугунтуктоо коркунучу бар экендигин эске алганда, Кыргызстанда жарандык коомдун өкүлү эч кандай мыйзам бузуу таппаган жерге жашыл желек орнотуп белги бергенде, "жашыл желек" тутумун колдонуу коопсуз болмок. Биздин республикада мамлекеттик органдардын коррупциянын деңгээли кыйла жогору болгондуктан, кызыл желектерди колдонуунун түздөн-түз тутуму ар дайым чыр-чатактарга жана чыңалууга алып келет. Кызыл желектери бар ачык жана сынчыл жарандык коомдун өкүлдөрү куугунтукталып, аларды мониторинг процессине мындан ары катышуудан баш тарттырабыз деп коркутушат. Мындай коркутуу аракеттери жөнүндө тез арада тиешелүү улуттук органдарга билдирүү керек болот, бул жарандар үчүн анчалык деле жагымдуу эмес. Улуттук бийлик органдарынын чечимдерине таасир этүү жана коррупциялык көрүнүштөрдүн алдын алуу жана жарандардын сөз эркиндигине жана жалпыга маалымдоо каражаттарына болгон укуктарынын сакталышын камсыз кылуу мүмкүнчүлүктөрү көбүрөөк болсо дагы, биздин өлкөдө алардын коррупциялык схемаларга тартылып кетпешине эч кандай кепилдик жок.

Мониторинг процессине катышкан адамдардын же уюмдардын фамилияларын толук купуялуулукта сактоо керек, алар берген маалыматтар отчетто жалпысынан жазылат, б.а. "Жарандык коомдун, өлкөнүн өкүлдөрү көз карашы боюнча ...”. Өкмөттүн катышуусу жана катышуучулардын тизмеси бийлик менен бөлүшүлбөйт. Жана бул процессте массалык маалымдоо каражаттары активдүү катышуусу керек.

Жыйынтыктап айтканда, жарандык коом институттарын тартуу жана мамлекеттик жана муниципалдык кызмат көрсөтүүлөрдү башкарууда жарандардын кызыкчылыктарын эске алуу жана алардын сапатын жогорулатуу боюнча иштердин артыкчылыктары төмөнкүлөрдү камтыйт деп айта алабыз:

• Кызмат көрсөтүүчү мамлекеттик жана муниципалдык органдар үчүн:
  • жарандык сектордон келип түшкөн даттануулардын, талаш-тартыштардын пайыздык кыскаруусу (коомдук угуулар, консультациялар ж.б. мыйзамдарды сактабоо менен байланышкан), буга байланыштуу, аларды кароого жумшалган үнөмдөлгөн убакытты даттанууларга жана талаш-тартыштарга байланыштуу болбогон кыйла маанилүү көйгөйлөрдү жана милдеттерди чечүүгө жумшоого болот;
  • алардын ишмердүүлүгүнө, дегеле кызмат көрсөтүү жаатындагы терс сыноолордун пайыздык төмөндөшү;
  • жарандык коом тарабынан кызмат көрсөтүүлөрдүн сапатын баалоо ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдын аларды көрсөтүүдө жоопкерчилигине таасир этет.
• Жарандык сектор үчүн:
  • мамлекеттик сатып алуулар жөнүндө калктын маалымдуулугун кыйла жакшыртуу;
  • жарандык коомдун өкүлдөрүнүн мамлекеттик сектордо кабыл алынган чечимдерге, ошондой эле көрсөтүлгөн кызматтардын натыйжаларына канааттануу деңгээлинин пайыздык өсүшү;
  • моралдык чыгымдарды азайтуу.

Ошентип, жарандык коом институтун түзүп, биз мамлекеттик сатып алуулардын мониторингинин жана көзөмөлүнүн натыйжасыздыгы жана бөлүнүп-жарылуу көйгөйүн чечебиз. Кыргызстанда дагы деле коомдук көзөмөл жок. Бул процессти түшүнгүсү келген адамдар, жөнөкөй адамга түшүнүү кыйын болгонуна карабастан, жардамга кайда кайрыларын билишпейт. Ал эми коомдук бирикмелер жана активисттер бардык процесстерди жөн гана көзөмөлгө ала алышпайт. Жарандар мамлекеттик сатып алуулардын жол-жобосуна жана ага көзөмөл жүргүзүүнүн натыйжалуулугуна ишенишпейт. Мындан тышкары, сатып алуулар үчүн жооптуу министрликтер менен ведомстволор өзүлөрүнүн жана башкалардын каталарынан сабак алышпайт, бул тармакта коррупциянын жана адилетсиз атаандаштыктын колун бошотушат.

Колдонулган адабияттардын тизмеси:

1. Долотбакова А.К. Кыргыз Республикасында мамлекеттик сатып алуулар процессин илимий изилдөө иштерин күчөтүү жана күчөтүү жөнүндө. - [Электрондук ресурс]: https://www.pplo.kg/repository/26/

2. Мамлекеттик сатып алууларга мониторинг жүргүзүү боюнча колдонмо: жарандык коом үчүн курал. - [Электрондук ресурс]: http://viitorul.org/files/achiztii%20publice/Ghid%20Achizitii%20Societate%20Civila%20%202017%20-%20RUS.pdf