И.Раззаков атындагы Кыргыз мамлекеттик техникалык университети, Кыргыз Республикасы, 720044, Бишкек ш., Ч.Айтматова просп., 66
Сунушталган иште Бишкек шаарындагы жүргүнчүлөрдү ташуунун логистикалык тутуму талданган. Жүргүзүлгөн изилдөөлөрдүн жана транспорттук-логистикалык тутумду өнүктүрүүнүн сунушталган варианттарын кароонун негизинде, иштеп жаткан электр транспортун артыкчылыктуу өнүктүрүүнүн зарылдыгы жөнүндө тыянак негизделген. Жер үстүндөгү жүргүнчү ташуучу транспорттун өнүгүшүнүн заманбап дүйнөлүк тажрыйбасына талдоо жүргүзүлдү. Бишкек шаарынын транспорттук тутуму үчүн автономдуу жүрүшү көбөйгөн троллейбусту колдонуу менен өнүгүү вариантын тандоо негизделген.
Ачкыч сөздөр: логистикалык тутум, транспорттук инфраструктура, абанын булганышы, көмүр кычкыл газынын чыгышы, автономдуу иштетүү, чыгымдар.
Көптөгөн өлкөлөр көмүр кычкыл газынын бөлүнүшүн азайтуу, анын ичинде автомобилдик транспортунда программаларын кабыл алышууда. Ички күйүүчү кыймылдаткычы бар автоунаалардын санын жолдордо азайтуу боюнча конкреттүү пландар кабыл алынууда. Анын ордуна электромобилдерди көбөйтүү пландалууда.
1 миллионго жакын калкы бар Бишкек шаарында абанын булганышына байланыштуу олуттуу көйгөйлөр бар. Автоунаалар Бишкек шаарынын абасын булгаган эң күчтүү булагы болуп саналат. Бишкек шаарынын атмосферасына булгоочу заттардын чыгуусунун жылдык жалпы көлөмү 240 миң тоннаны түзөт, анын ичинен 180 миң тонна булгоочу заттар автоунааларга туура келет. Шаарда катталган автоунаалардын саны 500 миңден ашат, анын 100гө жетпегени электромобилдер.
Шаардагы жүргүнчүлөрдү ташуу системасы өзүнө мүнөздүү өзгөчөлүктөргө ээ [1]. Бишкектеги кичи автобустар үстөмдүк кылган транспорт. Микроавтобус тармагы 120 маршруттук линиядан турат, анын ичинде 3000ге жакын кичи автобустук бирдиктер жана 40 жеке менчик операторлор тарабынан тейленет. Маршрут тармагы шаардын 70% аймагын камтыйт. Бишкек шаарынын мэриясынын алдындагы Шаардык транспорт башкармалыгынын (мындан ары - ШТБ) маалыматы боюнча, жалпы каттам линияларынын 30-40% шаардын сыртына чыгып кетет.
Автобус менен троллейбус ташуучу ишинин сандык көрсөткүчтөрү бардык негизги параметрлер боюнча кичи автобустардан төмөн турат. Бишкек шаарынын мэриясынын ШТБнын маалыматы боюнча, 2018-жылы муниципалдык ишканалардын маршруттук каттамдарынын саны: 10 автобус жана 10 троллейбусту түздү, күн сайын болжол менен 156нын ичинен 110 троллейбус жана 110-120 автобустар линияга чыгышат. Бул көйгөйдү чечүү жолун ШТБ коомдук муниципалдык транспорттун паркынын 60-70%га чейин көбөйгөндүгүндө көрөт, бул кошумча 400-600 даана, чоң класстагы автобустар (100 жүргүнчү оруну менен), бул сапатты оптималдаштырат жана борбордун көчөлөрүндө транспорттун агымын жөнгө салат. Шаардык мэрия айлана-чөйрөнү жакшыртуу боюнча чараларды көрүп жатат - газ кыймылдаткычы бар автобустар сатылып алынып, зыяндуу заттардын чыгышы азаят. Ошондой эле троллейбус паркын кеңейтүү аракеттери көрүлүп жатат.
Бирок жүргүнчүлөрдү ташуунун логистикалык тутумун туура уюштуруу үчүн кыймылдуу курамдын түзүмү шаар калкынын санына туура келиши керек [2]. Бишкек шаарлардын 2-тобуна кирет (1-табл.), демек, сунушталган орточо сыйымдуулугу (90-100 жүргүнчү - орун), ал жүргүнчүлөр паркынын рационалдуу түзүмүнө ээ болушу керек. Калктын 1-4-топторундагы шаарларда трафиктин негизги көлөмүн орточо 65-90 жүргүнчүгө ылайыкталган кыймылдуу курам менен жүргүзүү сунушталат. Ошол эле учурда, аз кубаттуулуктагы кыймылдуу курамдын үлүшү 20%-дан ашпоого жана шаардын калкынын өсүшүнө жараша азайышы керек. Ошол эле учурда ири кубаттуулуктагы кыймылдуу составдын үлүшүн көбөйтүү керек.
1-таблица
Шаарлардын калкына жараша жүргүнчүлөрдү ташуунун орточо сунушталган транспорттун көлөмдүүлүгү
| Шаарлардын тобу | Калктын саны, миң адам | Кыймылдуу состав бирдигинин орточо кубаттуулугу, пас.- орун |
|---|---|---|
| 1 | 1000ден ашуун | 120—130 |
| 2 | 500дөн 1000ге чейин | 90—100 |
| 3 | 250дөн 500гө чейин | 75—80 |
| 4 | 100дөн 250гө чейин | 65—70 |
| 5 | 50дөн 100гө чейин | 45—50 |
Коомдук транспорттун өнүгүшүнүн иштелип чыккан концепциясында [3] ошондой эле транспорттук үлүштөрдүн керектүү коэффициенттерине жетишүү керектиги сунуш кылынган: жүргүнчүлөрдү ташуунун 70% чоң кубаттуулуктагы кыймылдуу курам менен тейлөөгө тийиш. Азыр болсо - бардык коомдук транспорттун ташуулары 70% жеке кичи автобустар менен жүргүзүлөт. Мунун бардыгы коомдук транспорттун ыңгайлуулугун жана комфортун камсыз кылууга жана трафиктин көлөмүн азайтууга багытталган. Мындан тышкары, абага бөлүнүп чыгуулары азыраак болгон транспортту киргизүү сунушталат.
Ошондой эле, Кыргыз Республикасынын Өкмөтү Бишкек шаарындагы жүргүнчүлөрдү ташуу чөйрөсүндөгү кырдаалды жакшыртуу, анын ичинде зыяндуу заттардын бөлүнүшүн азайтуу боюнча чараларды көрүп жатат. 2020-жылдын август айында Азия Өнүктүрүү Банкы (АӨБ) менен Кыргыз Республикасынын Финансы министрлигинин ортосунда шаар транспортун электрлештирүү долбоору боюнча өз ара түшүнүшүү жөнүндө меморандумга кол коюлду [4]. Бул долбоор заманбап энергияны үнөмдөгөн аккумулятордук электр автобустарын, кубаттоочу инфраструктураны (подстанциялар, электр монтаждоо жана курулуш иштери), автобус тейлөө үчүн жабдууларды сатып алууну карайт. Мындан тышкары, автобазалардын инфраструктурасын модернизациялоо, аба ырайы боюнча жаңы электрондук автобустар үчүн унаа токтотуучу жайларды куруу пландаштырылууда. Долбоордун алкагында электр автобустары үчүн пилоттук "жашыл" жол коридорун түзүү да камтылган.
Бирок, Кыргызстанда электр автобустарын колдонуу жаңы жана тааныш эмес көрүнүш. Ошондуктан, Бишкек шаарында электр транспорттун ар кандай варианттарынын натыйжалуулугун жана колдонулушун талдоонун жыйынтыгы сунушталат. Заманбап электр транспортунун варианттарынын классификациясы 2-таблицада көрсөтүлгөн [5]. Троллейбустун кемчиликтери - аба тармагына туташуу жана тармактын өздүк наркы. Аба тармагы кабелдик чубалгылар жана тартуучу подстанциялар менен бирге, кымбат баалуу инфраструктура объектиси болуп саналат, бул курулушка жана техникалык тейлөөгө олуттуу инвестицияларды талап кылат.
Ошондой эле, аралык чечим бар. Классикалык троллейбустун линиялары сакталып калган өлкөлөрдө "жарым-жартылай" троллейбустун варианты каралып жатат, б.а. аккумуляторлордон автономдуу жүрүүчү троллейбустар.
Таблица 2
Электр транспортунун түрлөрүнүн классификациясы
| Троллейбус (минималдуу автономдуу жүрүү менен) \ Кыймылы бар электр автобусу | Кыймылында кубатталган электр автобусу (автономдуу жүрүшү көбөйгөн троллейбус) | Аялдамаларда кубаттоочу электр автобусу | Деподо кубаттоочу электр автобусу | |
|---|---|---|---|---|
| Технологиянын аталышы | IMF (In-Motion-Feeding) | IMC (In-Motion charging) | OC (Opportunity charging) | ONC (Overnight charging) |
| Энергияны сактоо ыкмасы | жок | Байланыш түйүнү менен жабдылган бөлүктө айдап бара жатканда кубаттоо | Аялдамалардын бир бөлүгүндө маршрут боюнча өтө тез кубаттоо | Түнкү жай кубаттоо |
| Автономдуу жүрүүнүн аралыгы | 2 кмге чейинки | 5 - 70 км | 20 - 70 км | 150 км ден |
| Кубаттодо бош турушу | жок | жок | 5 - 25 мүнөт (аялдамада) | 4 - 10 саат (паркта) |
Алардын эң кызыгы:
1. Классикалык электр автобус - ONC. Автобазада түнкүсүн статикалык кубаттоо менен, ал автобус менен троллейбустун бардык артыкчылыктарын айкалыштырат. Мындан тышкары, түнкүсүн электр жарыгы күндүзгүгө караганда арзан, бул дагы артыкчылык.
Бирок, анын чоң кемчилиги – аккумуляторлордун салмагы жана баасы. Ошондуктан, классикалык электр автобустардын жүрүшү чектелген - көпчүлүк заманбап моделдер үчүн ал 200 чакырымдан ашпайт, бул күн бою маршруттарда иштөө үчүн жетишсиз.
Бул көйгөйдү аялдамалардын бир бөлүгүндө (OC) каттамда ультра тез кубаттоочу электр автобустар же кыймылда батарейкаларды динамикалык кубаттоо менен чечсе болот. Динамикалык кубаттоо кыйла аз убакытты талап кылат, бирок ал атайын кубаттоо инфраструктурасын талап кылат. IN Шаарлардагы мындай инфраструктура катарында, классикалык троллейбустун же ал тургай трамвайдын учурдагы байланыш түйүнү кызмат кыла алат.
2. Автономдуу жүрүүсү бар троллейбус - IMC. Бул троллейбус инфраструктурасы бар шаарлар үчүн экономикалык жана экологиялык жактан пайдалуу вариант. Электр автобустары үчүн IMC өткөрүү жөндөмдүүлүгү жогору линиялар (тез-тез тейлөө, кубаттуулугу жогору унаалар) же энергияга болгон муктаждыгы жогору линиялар үчүн үнөмдөөчү технология деп эсептелет.
Жүргүнчүлөрдү ташуунун сыйымдуулугуна жана энергетикалык натыйжалуулугуна транспорттун ар кандай түрлөрүнүн анализи 3-таблицада келтирилген.
3-таблица
Жүргүнчүлөрдүн сыйымдуулугу / транспорттун энергиялык натыйжалуулугу
| # | Жүргүнчүлөрдүн сыйымдуулугу, адамдар | Бир жүргүнчүгө энергия Вт*саат/(жүрг*км) | Айдоочу салмагы, кг |
|---|---|---|---|
| IMF | 100 | 25 | - |
| IMC | 95 | 26 | 312,5 |
| OC | 81 | 30 | 1250 |
| ONC тартууга | 26 | 96 | 5000 |
| 56 | 45 | 3000 |
Айрым электр автобус тутумдарынын наркынын түзүмү 1-сүрөттө көрсөтүлгөн.
Сүрөт. 1. Кыймылдуу составдын наркынын түзүмү
Техникалык көз караштан алганда, бул варианттардын бардыгы абдан окшош - автобус түрүндөгү кузов жана шасси, тартуу электр кыймылдаткычы, башкаруу шаймандары жана электр кубатын берүүчү. Электр автобустарынын ар кандай конструкцияларынын наркындагы айырмачылыктар негизинен аккумулятордук батареялардын кубаттуулугу, көлөмү жана салмагы менен аныкталат. Орточо алганда, болжол менен 1000 кг салмактагы литий-ион батареясы 25 чакырымга чейинки автономдуу жүрүүнү камсыз кылат. Бул IMC электр автобусунун жалпы массасынын болжол менен 5% түзөт.
Бишкек шаарында электр транспортун өнүктүрүү боюнча чаралар.
Байланыш тутумдарынын курулушунун наркы кыйла жогору (линиянын 1 чакырымынын баасы 400 миң доллардан ашык), ал эми автономдуу троллейбустарды сатып алуу абдан пайдалуу чечим.
Бишкек шаары үчүн троллейбус каттамдарын терминал аялдамаларынан массивдердин тамырларына чейин IMC колдонуп узартуу боюнча долбоор сунуш кылынат (4-табл.).
4-таблица
Учурдагы каттамдарды узартуу мүмкүнчүлүгү
| # | Бара турган жердин аталышы | Маршруттун номерлери | Кошумча жабуу аймагына кире турак массивдер | Маршруттун узартуусу, км |
|---|---|---|---|---|
| 1 | "Жал" кичирайону | 5,14,1 | Арча-Бешик, Чоң-Арык | 5-6 |
| 2 | “Ак-Өргө” турак массиви | 7,8,9,16 | Селекция, Ак-Ордо | 6-7 |
| 3 | "Асанбай" кичи району | 10,11,17,13,15 | Көк-Жар айылы, Бешкунгей | 5-6 |
| 4 | Аламүдүн-1" кичи району | 9,15,2 | Новопокровка | 8 |
| 3 | "Дордой" базары (Булгаары заводу) | 4,17 | Келечек, Дордой | 5 |
Маршруттардын узартылышы анчалык деле оор эмес жана аларды автономдуу троллейбустар оңой эле жеңип алышат, алар турак жай конуштарындагы жүргүнчүлөрдүн агымынын бир бөлүгүн өзүнө тартып алышат. Ушул жол менен жүргүнчүлөрдү тейлөөнүн сапатын жогорулатуу жана коомдук электр жүргүнчү ташуулардын ролун жакшыртуу мүмкүн.
Библиографиялык тизме
1. https://soros.kg/srs/wp-content/uploads/2020/01/A4.pdf
2. Пассажирские автомобильные перевозки Учебник для вузов. Под ред. В.А. Гудкова\Гудков В.А., Миротин Л.Б., Вельможин А.В., Ширяев С.А., 2006 г. 448 стр.
3. http://meria.kg/index.php?lang=kg
4. https://kaktus.media/doc/418681_v_bishkeke_poiaviatsia_elektrobysy_podpisan_pervichnyy_dogovor_s_abr.html
5. Корольков С., «Электробус – технические особенности вариантов исполнения». Троллейбусный комитет МСОТ. МОСГОРТРАНС (8 сентября 2017).
© Кыдыков А.А., Уметалиев А.С., 2021
